Бид Хүний эрхийг Үндсэн хуульдаа тусгасан улс. Эрх тэгш нийгэм бүтээнэ гэдгээ урт болон дунд хугацааны хөтөлбөр дээрээ ч тусгасан. Гэхдээ эрхээ эдэлж чадсан уу гэж уншигч та өөрөөсөө асуугаад үзээрэй. Таныг өөрөө асууж байх хооронд чадаагүй юу, чадахгүй юу гэдгийг хамтдаа зураглая.

Ердөө нэгхэн хоногт нийгмийн сүлжээний хуудас юугаар дүүрснийг уншигч та надаар хэлүүлэлтгүй мэдэх байх. Тэнд од болгоно гэж амлаад энд нь хаясан тухай, хамгаалах ёстой цагдаа нь насанд хүрээгүй хүүхдийг хүчирхийлсэн тухай, соёлыг сураад үрийг нь цацах ёстой сургуулийнхан нэгнээ дээрэлхдэг тухай, дээрэлхээд зогсохгүй бүр гар хүрдэг тухай, хандивын аян өрнүүлээд мөнгийг нь өгөлгүй голордог тухай... Тухай, тухай гээд дурдаад байвал энэ жишээ хэдэн арван хуудас болно. Тухай гэж тухайчлан үзээд байгаа эдгээр үйлдлүүд явж, явж нэг л зүйл дээр огтлолцоно. Энэ бол ХҮНИЙ ЭРХ. Үндсэн хуулийн тунхаг хэсэгт Монгол Улсын иргэн би гэж байгаад эхэлдэг тангарагт орсон ойлголт бол “Хүний эрх, эрх чөлөө” гэх ойлголт юм. Гэвч бид хүний эрх гэдгийг ойлголгүй байсаар өнөөг хүрчээ. Бага нас, сурагч насанд хүний эрхийг таньж, таниулах хичээл заадаг уу,  А, Б, В гэж үсэг үзээд, 1+1 гэж эхлэхээ урьдал болгодгоос бүс хүний эрх гэж чухам юу болохыг таниулдаг уу Иргэний боловсрол, Хүн ба орчин гэсэн нэртэй хичээл байхаас хүний эрхийн наад захын ойлголт суулгахгүй байгаа нь тухайлсан олон хэргүүдийн үүтгэл ч байж болох юм.

Бичигт тайлагдсан хэн ч Үндсэн хуулийн хоёрдугаар бүлэг тэр чигтээ Хүний эрх, эрх чөлөөг тодорхойлсон байдгийг мэднэ. Хоёрдугаар бүлгийн 16-р зүйлд хүний эрхийг 17 хэсэг ширхэгчлэн дурдаад, 19.3.-т “Хүн эрх, эрх чөлөөгөө эдлэхдээ үндэсний аюулгүй байдал, бусад хүний эрх, эрх чөлөөг хохироож, нийгмийн хэв журмыг гажуудуулж болохгүй” гэж заасан нь бий. Энэ бол хамгийн чухал хэсэг. Гэхдээ хүний эрх болоод эрх чөлөөний тухай ойлголт бидний мэдэхээс тэс өмнөө болоод олон жилийг үдэж байна. Сүүлийн таван жилд хоёр удаа Үндсэн хуульдаа гар дүрэхдээ тойрог томсгож хүнээ нэмэхдээ анхаарснаас бус Хүний эрх гэдэг дээр анхаарахыг ч хүссэнгүй.

НҮБ-ийн Хүний эрхийн дээд зөвлөл хүний эрхийг тодорхойлохдоо “нийтийн бөгөөд салшгүй”, “салгашгүй бөгөөд харилцан уялдаатай”, “алагчлалгүй бөгөөд гадуурхалгүй”, “Эрх бөгөөд үүрэг” гэж товчоор тодорхойлсон байдаг.

Одоогоос 30 илүү жилийн өмнө ардчилсан, шинэ гэж тодорхойлдог Үндсэн хуулиар тодорхойлсон хүний эрхийн тухай ойлголт бусад органик хуулиудад тусгагдсан “хүний эрхийг хамгаалагч” гэдгийг тодорхойлохгүй байсаар 2021 онтой золгожээ. Чухам энэ оны 4-р сарын 2-ны өдөр 14 зүйл бүхий “Хүний эрх хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль” батллагдсан юм. Энэ хуульд Хүний эрх хамгаалагч гэдгийг “Ганцаараа эсхүл бусадтай эвлэлдэн нэгдэж, хүний эрх хамгаалах үйл ажиллагаа явуулж байгаа, түүнд оролцож байгаа хүнийг” гэж тодорхойлсон байдаг. Хуулиар хүний эрх хамгаалагчидтай харилцах бусад харилцааг тодорхой заасан нь бий. Хүний эрхийг процессын бусад хуулиудаас гадна, органик хуулиар зохицуулаад улмаар хүний эрх хамгаалагчийн бие даасан хууль батлагдсан ч хүний эрхийн зөрчил гээч зүйл арилахгүй байсаар өнөөг хүрчээ.

Сошл орчинд шуураад байгаа энэ бүх сэдвүүд зөвхөн нэг л өдөр гараад ирсэн юм биш. Ужгирч үлдсэн тогтолцоо, түүнийг сахин хамгаалдаггүй хүмүүс, таньж танилаагүйд л асуудал байгаа юм.

Монгол Улс дахь Хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 22 дахь илтгэлд дурдсан 7 бүлэг бүхий эрхийн тайлангийн дүгнэлт хэсгүүд бүхэлдээ хуулийн хэрэгжилт дутуу, хууль эрх зүйн орчин тодорхой бус, хүний эрхийг зөрчсөн зэрэг таагүй дүгнэлттэй таарна. Хүний эрхийг дээдлэх тухай Үндсэн хуульдаа тусгасан ч бид хангалттай дээдэлж чаддаггүй гэдгийг тайлан ч, бодит амьдрал ч бэлхнээ харуулна.

Сошл орчинд шуураад байгаа энэ бүх сэдвүүд зөвхөн нэг л өдөр гараад ирсэн юм биш. Ужгирч үлдсэн тогтолцоо, түүнийг сахин хамгаалдаггүй хүмүүс, таньж танилаагүйд л асуудал байгаа юм. Хүний эрхийг эдлэх эрхтэй боловч бусад хүний эрхийг хүндэтгэж, хамгаалах ёстой гэдгийг санахад илүүдэхгүй. Хэрэв хэрэг хийсэн дөрвөн цагдаа, соёлын сургуулийн гурав, од болгоно гэсэн ах эгч хоёр хүний эрхийн наад захын мэдрэмжтэй байсан бол дээрх хэргүүд гарахгүй байсан нь лавтай.